Tupian languages

format_list_bulleted Contenido keyboard_arrow_down
ImprimirCitar
Familia de idiomas indígenas en América del Sur

La familia lingüística tupi o tupian comprende unas 70 lenguas que se hablan en América del Sur, de las cuales las más conocidas son el tupí propiamente dicho y el guaraní.

Patria y urheimat

Rodrigues (2007) considera que el urheimat Proto-Tupian está en algún lugar entre los ríos Guaporé y Aripuanã, en la cuenca del río Madeira. Gran parte de esta área corresponde al actual estado de Rondônia, Brasil. En esta zona se encuentran cinco de las diez ramas tupienses, así como algunas lenguas tupi-guaraníes (especialmente el kawahíb), lo que la convierte en el probable urheimat de estas lenguas y quizás de sus pueblos hablantes. Rodrigues cree que el idioma proto-tupiano se remonta a alrededor del año 3000 a.

Contacto lingüístico

Los idiomas tupianos han influido ampliamente en muchas familias lingüísticas de América del Sur. Jolkesky (2016) señala que existen similitudes léxicas con los Arawa, Bora-Muinane, Guato, Irantxe, Jivaro, Karib, Kayuvava, Mura-Matanawi, Taruma, Trumai, Yanomami, Harakmbet, Katukina-Katawixi, Arawak, Bororo, Karaja, Familias lingüísticas macro-mataguayo-guaykuru, takana, nadahup y puinave-kak por contacto.

Historia, miembros y clasificación

Cuando los portugueses llegaron a Brasil, descubrieron que dondequiera que fueran a lo largo de la vasta costa de América del Sur, la mayoría de los pueblos indígenas hablaban idiomas similares. Los misioneros jesuitas aprovecharon estas similitudes, sistematizando normas comunes entonces denominadas linguas gerais ("lenguas generales"), que se hablaron en esa región hasta el siglo XIX. El más conocido y hablado de estos idiomas fue el antiguo tupi, un descendiente moderno del cual todavía lo usan los pueblos indígenas de la región de Río Negro, donde se lo conoce como Nheengatu ([ɲɛʔẽŋaˈtu]), o el "buen idioma". Sin embargo, la familia Tupi también comprende otros idiomas.

En las colonias españolas vecinas, el guaraní, otra lengua tupiana estrechamente relacionada con el antiguo tupí, tuvo una historia similar, pero logró resistir la expansión del español con más éxito que el tupí resistió al portugués. Hoy, el guaraní tiene siete millones de hablantes y es uno de los idiomas oficiales de Paraguay. La familia Tupian también incluye varios otros idiomas con menos hablantes. Estos comparten una morfología irregular con las familias Je y Carib, y Rodrigues los conecta a todos como una familia Je-Tupi-Carib.

Rodrigues &amperio; Cabral (2012)

Rodrigues & Cabral (2012) enumera diez ramas de Tupian, que se agrupan en Tupian occidental y Tupian oriental. Dentro de Tupian occidental y oriental, las ramas más divergentes se enumeran primero, seguidas de las ramas principales.

  • Western Tupian
    • Arikém (2 idiomas)
    • Tuparí (6 idiomas)
    • Mondé (6 idiomas)
    • Puruborá
    • Ramaráma (Rondônia) (2 idiomas)
  • Eastern Tupian
    • Yurúna (Jurúna) (3 idiomas)
    • Mundurukú (2 idiomas)
    • Mawé
    • Awetï
    • Tupi–Guarani (50 idiomas: Tupí [extinto], Guaraní (5 millones de oradores), etc.)
Did you mean:

Meira and Drude (2015) posit a branch uniting Mawé and Aweti with Tupi-Guarani, also known as Mewati-Guarani. Puru Bora may form a branch together with Ramarama.

Jolkesky (2016)

Clasificación interna de Jolkesky (2016):

(† = extinto)

Tupi family
  • Arikem
    • Arikem
    • Karitiana
  • Monde
    • Paiter
    • Monde, Nuclear
      • Monde
      • Cinta-Larga-Zoro
        • Arua
        • Cinta-Larga
        • Gavião; Zoro
  • Ramarama-Purubora
    • Purubora
    • Ramarema: Karo; Urumi
  • Tupari
    • Makurap
    • Tupari, Nuclear
      • Sakurabiat-Akuntsu
        • Akuntsu
        • Sakurabiat
      • Kepkiriwat
      • Tupari
      • Wayoro
  • Tupi, Nuclear
    • Juruna
      • Juruna
      • Manitsawa
      • Shipaya
    • Munduruku
      • Kuruaya
      • Munduruku
    • Mawe-Aweti-Tupi-Guarani
      • Satere-Mawe
      • Aweti-Tupi-Guarani
        • Aweti
        • Tupi-Guarani (véase)

Galucio et al. (2015)

Galucio et al. (2015) dan el siguiente árbol filogenético de Tupian, basado en un análisis filogenético computacional.

Tupian
  • Occidental (40,6% probabilidad)
    • Karo; Puruborá
    • Mondé
      • Suruí
      • Nuclear Mondé
        • Salamãy
        • Aruá; Gavião, Zoró
  • Oriental (40,6% probabilidad)
    • Arikém
      • Karitiána
    • Tuparí
      • Makuráp
      • Nuclear Tuparí
        • Akuntsú, Mekéns
        • Wayoró, Tuparí
    • Mundurukú
      • Mundurukú
      • Kuruáya
    • Jurúna
      • Jurúna
      • Xipáya
    • Mawetí–Guaraní
      • Mawé
      • Awetí–Guaraní
        • Awetí
        • Tupí-Guaraní
          • Parintintín
          • Tapirapé; Urubú-Ka'apór, Paraguayo Guaraní

Vocabulario

Loukotka (1968) enumera los siguientes elementos de vocabulario básico.

IdiomaSubdivisióncabezaorejadientemanounodos.tres
TupiTupia-kangnambitáñapetemokombohapüi
TupinambaTupia-kánnambüráñaangepémokoinmusaput
PotiguáraTupia-kanganambitañhain-bóOye.mokoymosapür
ÑeéngatuTupia-kanganamütañaYepémokoinmusapeire
GuaraníGuaraníãkannambiapen-kunpeteímokóimbhápira
ApapokúvaGuaraníaépimokõimoapi
ChiripáGuaranírakãnambiaépi
CainguáGuaraníakánambipeteinmókoinmbohapi
MbyháGuaraníche-ahkáchen-nambühche-raincheh-pópeteímokoimboapü
CanoeirosGuaraníEaushmãde-pó
ShetáGuaranizedsh-akache-nambiTienaiche-pómatinkammokoiñiiru
S. DouradosGuaranizedñ-ãkaela sacramentmenénaiebal-poua Maleimobalgaimágatei
GuayaquíGuaranizedni-akanambi.i-páeteyãmeno#
TapirapéTapirapédzyane-akángadzyane-inamídzyane-roidzyane-póanchepémukúimãpít
KamayuráKamayuráYe-akangYe-namiYe-naiYe-poYepetemokoimoapit
AwitíKamayuráapotinte-yambeinte-ngui-poMayepetemonjemunitaruka
ArawinéKamayuráne-namiYe-po
AnambéParáa-kángahä-nambise-rañayanäpomukumuhapi
TakuñapéPará
GuajajáraNorteakãsane-inamúe-raisane-pómetéimukúinairúi
TembéNorteél-akãhe-namiHe-ráiHe-pópeteimokuimoãpi
ManajéNortehe-aküHe-namíhe-rHe-póchipeimokúmoapi
TuriwáraNortene-akángane-namine-ráne-pópeteimokoimoapiri
KaaporNorteNe-kangnambiNe-roin-pópeteimukoinoapíre
MakiríCentral Iai-akángÁi-namíAi-ráingÁi-póaipitémokoíngmoapét
KayabíCentral IparmióHeypamokoi
KawahybCentral Iae-akángae-namíae-ráiae-poHeypémokõiirumaé
ParintintintinCentral IIae-akángae-nambíae-raiae-poeyepémoko
WirafédCentral IIai-akánai-namíai-raiaí-poayipemokoi
TakwatípCentral IIai-kángaai-namiai-rainai-póayepe embarqueimoko saltin
DawahibCentral IIay-akanay-nambíay-rãiay-põãpká
CatuquinarúCentral IItaka-súsañapunü
OyampiGuianaea-kangi-namie-ráñné-popesimukuguemapaur
EmerillonGuianaé-ankangé-námié-raié-pomozepémokoñemafitea
ApiakáGuianaai-kanaai-nembíaai-rañaai-poamayupémokõñboapui
OmaguaAmazonasyakónámisáypóawépimokwéshemosapröke
CocamaAmazonasTú.námidzáipúwawípimokoíkamotsapwöka
CocamillaAmazonasYákönámitsáipúaUípimokuíkamotsapölika
ChiriguanoChiriguanotontanámbihaide-pópentimbokuimbapui
GuarayoChiriguanoche-ãkache-nambíche-raíche-pónyepenyueniómosap
PausernaChiriguanoakánambirahüpóomonopedomokóehebü
TapietéChiriguanoY-ankaYa-nimbiYa-ninayYa-depopentémonkémafit
ChanéChiriguanose-ãkáse-ndambíSe-rãise-pómapetímokoimboapi
SirionoChiriguanoe-ãnk financiacióne-isae-rẽye-oekominedemudemu
JokaChiriguanoãchadéchatu
YurunaYurunase-tabáYashiugáse-yanuváduáyonauánauámbo
ShipayaYurunatabáenshugáoayáuvuámemébidámévau
ManitsauáYurunanaibuáhuangá
MundurucúMundurucúwaáwa-naibéwoi-noiwo-ipopantáshepsheptáchebapitá
CuruayaMundurucúuásauampíñaibiporákãteboazem
MawéMawéu-yakídau-yahapéu-há financiaciónu-ipófinalizacióntépuimuén
ItogapúcItogapúcn-akán-akiribeYãiparobémutíremYagarekómpairóbtem
RamaramaItogapúcn-akiribéNiãngi-pabé
UrumíItogapúcin-akáin-akurapei-pabeuenakaveuishirangeitamaiun
UrukúItogapúcóña-ákáon-aküravéi-pábemotíremyegárokumpagodnóbtem
AraraItogapúcmotüremyegárkomkoirẽm
ArikémArikémarisábañãyapumundápapatámmoyúm
CaritianaArikémrisoponoñno
MacurápMacurápwakaräteua-pishevétau-ñamñemowõteuére saquetnemtuté
KanuaMacurápki-ane Manuelmuwa-pitátki-nyaio-pokitsätürükwaikärum
GuratégajaMacurápki-anämkí-apitátki-nyaiki-puanákitsätebalrekwaikiä
KabishianaMacurápniaínO-popí
WayoroMacurápne-vapápO-nyaino-pitabkiétderätwärehät
ApichumMacurápo-pitabO-nyonO-nebo
TupariMacurápÁpabaAbtsiñainpokíämhürühürüno deportivom
KepkeriwátKepkeriwátU-akãinu-apiái-ñãinbapanguexatétesete-pangue
MondéMondéa-ndaráu-nanimbéu-imamba-béamakimparasherámpaiwutwuy
SanamaicaMondéh vaca-ndáanambiaph.h explota-mábémúnpalisharúwaikun
AruáMondépan-atpan-itiwäpan-y embajadornpan-awämibalánbusáwau
DigütMondépan-dátním-piab#babé
AruáshiMondésham-yakübshon-yainbu


IdiomaSubdivisiónmujeraguafuegopiedramaizetapir
TupiTupikuñáütatáitáabaitapüíra
TupinambaTupikuñáütatáitáauvatitapirusu
PotiguáraTupikuñaüTataita
ÑeéngatuTupikuñanügtatáitáauatitapira
GuaraníGuaraníkuñáütatáitáavatítapi
ApapokúvaGuaraníkuñaütatá
ChiripáGuaraníütataavatimborevi
CainguáGuaraníkoñáütatáitáavachimborevi
MbyháGuaraníkuñaütatáitáavachitapi
CanoeirosGuaraníuainviügitáavashi
ShetáGuaranizedkuñáütatăitáavachitapi
S. DouradosGuaranizedko saltñahondoagel'áiEmpatetánutyatela bano
GuayaquíGuaranizedkuñaüPapá.itáwatémberevi
TapirapéTapirapékudzáütatáitáawachítapi
KamayuráKamayurákuñaütataitaavatsitapi
AwitíKamayurákuñáütaraitaavachitapi
ArawinéKamayurá
AnambéParákuñaütataitaawattapiri
TakuñapéParákuñátatáikatapi
GuajajáraNortekuñãütatáitáawachítapi
TembéNortekuzáütatáitáawachitapihir
ManajéNortekuyiütatáitáawachítapihi
TuriwáraNortekuñáüatatáitáawachitapi
KaaporNortekuzaügtataitátapira
MakiríCentral Ikuñáitatáavatítapi
KayabíCentral Ikuñáauütatáuachi
KawahybCentral Ikuñáütatáabachitapi
ParintintintinCentral IIkuñátatáitakíavatétapiíd
WirafédCentral IIkuñáütatáitáabasítapi
TakwatípCentral IIkuñáüatatáabatítapi
DawahibCentral IIkunyaütatáitátapi
CatuquinarúCentral IIUhehü
OyampiGuiananimenehembratataitaabatitapiira
EmerillonGuianawaimiditataauasi
ApiakáGuianakoñáitataritaauasitapüra
OmaguaAmazonasuainúúnitátaitákeawátitapíra
CocamaAmazonaswáinaúnitátaitákiabatitapíra
CocamillaAmazonaswáinaúnidzataidzákiawáchitapíra
ChiriguanoChiriguanokúñaütatáitáavatímboreví
GuarayoChiriguanokuñáütatáitáavatímborevi
PausernaChiriguanoekúreütatáitáahuati
TapietéChiriguanotapipé.tataitakíoatiorebi
ChanéChiriguanoarekóvaütatáítaavatíboreví
SirionoChiriguanokuñainetaténitaibashiEãnkwãntoy
JokaChiriguanoetúdentrotatáYiwitYuáshingitíd
YurunaYurunakuñáiyáashíkoapámakatítõá
ShipayaYurunauamiáiyáashíkuapasámakatimasaká
ManitsauáYurunakuñáhidarúhadzúitamucama
MundurucúMundurucúawiyátashawitáamuirarápiho
CuruayaMundurucúÁuüTitiwítamárabíu
MawéMawéoñañáüärianoawatíWewató
ItogapúcItogapúcmapaáiichichanáiyánayáiti
RamaramaItogapúcmapoiautiiTianánaniannató
UrumíItogapúcshamonnoiábá
UrukúItogapúcvocháiichíchanáyáanáyanato
AraraItogapúc
ArikémArikémnospáraesésomiisoángiyóiruba
CaritianaArikémbisamseisopomoirípo
MacurápMacuráparapíñamihiUchaékiatitiYashi
KanuaMacurápanamínaäküita tuyahealatsitsikwayatsu
GuratégajaMacurápanaminaikiuta Maletäk
KabishianaMacurápikí
WayoroMacuráparamiráögöagukápäkatitíikuáit
ApichumMacurápanaminaügükapäkügükabäk
TupariMacurápãram alberguerãko Moralesbkaäkopabtakara
KepkeriwátKepkeriwátbuhiamãnigarämbiOkzyao Manuelpáuíto
MondéMondéManzetükaingekmaikeuasá
SanamaicaMondéchipakchíüKabaliäma doneäwa embarquesa
AruáMondéüka empeñoinäk
DigütMondémanzéyãipávapokáingdzábmáinkinwachá
AruáshiMondémansätüKainäk

Contenido relacionado

Cambio de vocal

Un cambio de vocales es un cambio de sonido sistemático en la pronunciación de los sonidos de las vocales de un...

Formal

Formal, formalidad, informal o informalidad implican el cumplimiento o incumplimiento de algún conjunto de requisitos (formularios, en griego antiguo)....

Palabra pegadiza

Las palabras de moda también ocupan un lugar destacado en la política, donde pueden dar lugar a un proceso que "privilegia la retórica sobre la...
Más resultados...
Tamaño del texto:
undoredo
format_boldformat_italicformat_underlinedstrikethrough_ssuperscriptsubscriptlink
save